یکی از مهم ترین مراحل تولید فرش در کشور ما که مهد فرش های دستباف و ماشینی است، فرآیند طراحی نقشه، پیش از شروع بافت است.  از دیرباز تاکنون در کشور ما طرح ها و نقوش زیادی در طراحی نقشه فرش ها وجود داشته و دارند که در شکل گیری سبک های مختلفی از فرش دستباف و ماشینی ایرانی نقش مهمی ایفا کرده اند.

دراین مطلب قصد داریم به معرفی شاخص ترین نقشه های فرش ایرانی بپردازیم و هریک از انواع نقشه فرش را به صورت جداگانه بررسی کنیم. پس اگر علاقمند به حوزه فرش و طراحی فرش هستید، این مطلب بسیار جامع را از دست ندهید.

 فرش نقشه ماهی

یکی از نقشه های جذاب و زیبا در فرش های دستباف تبریز نقشه طرح ماهی است. اساس طرحِ ماهی نگاره هایی به شکل برگ خمیده است که نقشی از ماهی را به ذهن می آورد. این برگ ها به صورت قرینه دور گل هاي ریز در حال گردش اند. از انواع طرح ماهی درهم می توان به ماهی سنه (سنندج)، ماهی فراهان، ماهی قشقایی، ریز ماهی و … اشاره کرد. همچنین به نقش بسیار ریزِ ماهی درهم به طوري که امکان طراحی کوچکتر از آن، وجود نداشته باشد، ریزماهی می گویند. از تکرار نقش ریز ماهی، لوزي هایی با گلِ هشت پر در داخل و گل هاي بسیار ریزي به نام گلچه یا پاره سیب، در انتهاي اضلاع لوزي به  نمایش در می آید. فرش ماهی می تواند ترنج بیضی یا گرد داشته باشد یا بدون ترنج بافته شود.

فرش نقشه شاه عباسی

یکی دیگر از نقشه های پرطرفدار در بین فرش های دستباف و فرش های ماشینی، نقشه ی شاه عباسی است. این نقشه برگرفته از گل های شاه عباسی به همراه بندهای ختائی در ترکیب با نقوش اسلیمی متنوعی است. اساس طرح هاي شاه عباسی بر مبناي کاربرد گل «شاه عباسی» است. در این نقشه ها، گل هاي شاه عباسی روي بندهاي ختایی و گاه تلفیق با اسلیمی ها، انواع مختلفی از نقوش فرش را به وجود می آورند. از انواع  فرش نقشه شاه عباسی می توان به: طرح  لچک ترنج شاه‌عباسی، افشان شاه عباسی، شاه عباسی درختی، شاه عباسی شیخ صفی، شاه عباسی جانوری و … اشاره داشت.

فرش نقشه افشان

با گسترش سبک مدرن در منازل ایرانی، فرش نقشه افشان طرفداران بسیاری پیدا کرد. افشان به معنی «پراکنده»، شامل طرحی است که برگ ها، گل ها، ساقه ها، پرندگان و حیوانات و … سراسر متنِ فرش را پوشانده اند. عناصر تزیینی در این فرش پراکنده هستند. افشان ترنج دار نام فرشی با طرح افشان است که از فرم ترنج در میانه فرش بهره برده است. طرحِ افشان در ابعاد مختلف و به شیوه هاي گوناگون طراحی می شود. از طرح هاي افشان می توان به افشان دسته گلی، افشان اسلیمی، افشان شاخه پیچ، افشان ختائی، افشان بندي، افشان شکسته، افشان گل اناري، افشان شاه عباسی، افشان گلفرنگ، میناخانی، افشان بندي و … اشاره کرد.

فرش طرح بته ای (بته جقه)

یکی از نقوش کهن و کلاسیک ایرانی در فرش های دستباف و ماشینی، فرش طرح بته ای است. نام دیگر طرح بته ای طرح بته جقه ای است که نشانه مهم آن سروِ سرکج است. نقش بته اي یکی از عناصر خاص راه یافته به هنر فرش بافی است که از قدیم زینت بخش بسیاري از تولیدات کشورمان، مانند ترمه دوزي، قلمکاري، زري بافی، قلمزنی، مینیاتور و تذهیب بوده است. معروف ترين طرح های بته ای عبارتند از بته جقه، بته شاخ گوزن، بته ترمه، بته سرابندی، بته خرقه ای، بته قلمکار اصفهان، هشت گل، بته کردستانی يا هشت بته، بته مير شکسته، بته لچک ترنج، بته سنندج، بته افشاری، بته بازوبندی و بوته بادامی.

فرش با طرح های بندی یا واگیره ای

فرش های بندی یکی دیگر از طرح فرش هایی است که مانند فرش نقشه افشان یکی از پرطرفدار ترین طرح فرش هایی است که در منازل مدرن بسیار از آن استفاده می شود. علت نامگذاری این طرح فرش این است که یک قطعه کوچک از یک طرح در سرتاسر فرش چه از جهت طول و چه از سمت عرض تکرار می شود و به دلیل این که این قطعات در مرحله تکرار به هم می پیوندند، به این طرح بندی و یا واگیره ای گفته می شود.

انواع فرش با طرح بندی که در بازار فرش ایران موجود است عبارتند از: فرش بندی اسلیمی، بندی پیچک، بندی شکسته، بندی کتیبه ای، بندی مستوفی، بندی ورامین یا میناخانی، بندی قالب خشتی یا لوزی، بندی ترنج دار، بندی درختی، بندی قابقابی، بندی شیر شکری یا بازوبندی، بندی سروی، بندی آدمکی یا ملانصرالدین، بندی بختیاری، بندی مجلسی، بندی خوشه انگوری، بندی شاخه گوزن حیوان دار، بندی خاتم شیرازی و بندی دسته گل.

فرش طرح ترکمن یا بخارا

نقشه فرش های ترکمن یا بخارا دارای نقوش هندسی تکرار شوند و خطوط شکسته ای است که مختص به  مردم کوچ نشین است. نکته جالبی که در رابطه با فرش های ترکمن وجود دارد این است که این فرش ها به طور ذهنی و بدون نقشه بافته می شود. از انواع فرش های ترکمن در بازار ایران می توان به فرش ترکمن قاب یموتی ؟، فرش ترکمنی شانه ای، ترکمنی غزال گُز (چشم آهو)، ترکمنی آخال، ترکمنی چهار قاب، ترکمنی خورجینی و ترکمنی قاشقی طرح های فرعی این طرح را تشکیل می دهند.

فرش طرح شکارگاهی

یکی از قدیمی ترین نقوش ایرانی فرش نقشه شکارگاهی است. استفاده از نقش هاي تصویري جانداران، پیش از اسلام در میان هنرمندان ایرانی رایج و در دوره ي اسلامی در آغاز طراحی این دسته از نقوش دچار رکود شد ولی پس از مدتی رونق دوباره یافت. گفته می شود این طرح یادگار دوره صفویه و منسوب به مکتب شاه عباسی است .نقشه این فرش از  نمایش صحنه‌های شکار و شکارگاه های کهن ایده برداری شده است. از انواع فرش های شکارگاهی می توان به: فرش شکارگاه درختی، شکارگاه ترنج دار، شکارگاه قابی، شکارگاه لچک ترنج و شکارگاه سراسری اشاره داشت.  در صحنه هاي شکارگاهی، سوارکاران سوار بر اسب خود با استفاده از تیر و کمان، کمند و شمشیر و … در حال شکار حیوانات اند.

فرش طرح قابی (خشتی)

در نقشه ی فرش های خشتی، زمینه فرش به قسمت‌ها یا قاب‌های منظم و نا منظمی تقسیم شده است که در داخل هر قاب فرش نقوش مختلفی اعم از گل و برگ پر شده است نقشه هاي قابی به طرح فرش هایی گفته می شود که در آنها متن قالی با تقسیم بندي هاي منظم به قابها و کتیبه هایی چند ضلعی (مربع، مستطیل، لوزي) تقسیم می شود. هر یک از قابها داراي طرحی جداگانه و مستقل از دیگر قابها می باشد. از ویژگی هاي دیگر این قاب ها ساده بودن در طرح و تکرار آن ها در متنِ فرش است. از انواع نقشه هاي قابی می توان به طرح هاي قاب قرآنی، قاب قابی (بوستان یا مجلسی)، قابی قلمدانی و… اشاره کرد.

 فرش نقشه گل فرنگ

نقشه اصلی فرش های گل فرنگ نشآت گرفته از گل‌های طبیعی مخصوصا گل رز با رنگ‌های بسیار روشنی همچون: زرد، آبی و سرخ است. گفتنی است که اساس این طرح که در اصفهان به طرح “قاجار” معروف است، گل هاي رنگارنگ چندپر و گلدان هایی به سبک غیر بومی است. دلیل نامگذاري این طرح به گلفرنگ، شباهت نقوش آن به گل هاي سرخ (رز) و گاهی استفاده از گلدانهاي تزیینی کشورهاي اروپایی است.  از انواع این طرح می توان به گل فرنگ بیجار،گل فرنگ مستوفی، گلفرنگ لچک ترنج و … اشاره کرد.

فرش محرابی

گونه اي از نقشِ فرش است که از محرابِ نماز و تزئینات آن الهام گرفته است. در قدیم از این طرح، براي قالیچه هایی استفاده می شده است که به عنوان سجاده مورد استفاده قرار می گرفته اند و به همین دلیل به سجاده اي و جانمازي مشهور بوده اند. هم اکنون نیز هنرمندان، از این طرح، براي تزئین کف و یا دیوارهاي اتاق به عنوان  تابلو استفاده می کنند. در طراحی این فرش محراب را با تزئیناتی از قبیل قندیل، گلدان و حتی درختچه‌های کوچک می‌پوشانند و گاه دو طرف محراب را با ستون‌های بزرگی که سقف محراب بر روی آن قرار دارد نشان می‌دهند. از انواع طرح‌های فرش های محرابی می توان به: محرابی قندیلی، محرابی گلدانی و محرابی درختی اشاره داشت.

 فرش ایلی

نقشه فرش های ایلی همانند فرش های ترکمن(که خود نوعی فرش ایلی هستند) یکی از قدیمی ترین و اصیل ترین طرح ها در فرش بافی ایران بوده است؛ فرش های ایلی دیگر نیز مخلوق ذهن قالی بافان بومی است. طرح های موجود در فرش های ایلی الهام گرفته از طبیعت و محیط زندگی قالی بافان به ساده ترین شکل است. معمولا در نقشه فرش های ایلی از نقوش منظم و مدون پیروی نمی شود که این نوعی خلاقیت در طراحی فرش است . طراحان فرش این طرح را از منطقه ای به منطقه دیگر منتقل کرده اند به گونه ای که این نوع فرش، از غربی ترین نقطه ایران به شرقی ترین منطقه راه یافته است. از متداول ترین طرح های فرش های ایلی می توان به  فرش های هیبت لو (مربوط به فارس و آباده)، قشقایی بته، افشاری، خاتونی، اردبیل، مزلقان، خمسه، ساوه، تفرش، هریس، مهربان، گوراوان، زنجان و مشکین شهر، بختیاری، کردی، یلمه، گبه(خودرنگ)، سیستان، فردوس، سالارخانی، یعقوب خانی، سنگ چوبی، علی میرزائی، جان بیگی، جانمازی،جوین، موسی آباد، بلوچستان، ویس، قرجه، سنه و دسته گل اشاره داشت.

فرش تلفیقی

علاوه بر طرح هایی که به آن اشاره کردیم که هریک از آن پیشینه ای دارند به مرور زمان طرح های دیگری هم از ترکیب و تلفیق دو یا چند نقشه وجود آمدند که به این نوع نقشه های فرش ها فرش های تلفیقی گفته می شود. اساس کار در طراحی این گونه از نقشه ها، ترکیب دو یا چند طرح است. هدف طراح فرش، پدید آوردن طرحی متفاوت و تازه در چهارچوب طرح اولیه است و به این منظور نگاره هاي ریز و درشت، طرح هاي مختلف را در کنار یکدیگر به کار می گیرد. این دسته از طرح ها از الگو و رنگ  بندي خاصی پیروي نمی کنند و انتخاب آنها با توجه به نظر طراح فرش تفاوت می کند. از انواع فرش های تلفیقی می توان به فرش های طرح های شاخه پیچ ترنجدار، سلسله ای ترنج دار، تلفیقی لچک ترنج، گلدانی بند اسلیمی، تلفیقی قاب قابی، تلفیقی دورنما، تلفیقی ترنجی دسته گل، تلفیقی سبزی کار، تلفیقی ترنجدار، تلفیقی ترنجی کف ساده، تلفیقی لچک ترنج کف ساده و.. اشاره داشت.