انواع نقشه در فرش ماشینی
فرش ایرانی از قدیمیترین هنرهای این مرز و بوم است که جایگاهی ممتاز در هنر جهانی دارد. بخشی از این شهرت مدیون طرح و نقشههای بیبدیل و ذهن خلاق بافنده و طراحان ایرانی است. زیبایی و ظرافت طرح و تنوع بالای نقشه فرش ایرانی که از قبل در فرش دستباف برای جهانیان ثابت شده بود، در فرش ماشینی نیز نمود یافته و این کالای صنعتی را به شکل شگرفی از دیگر رقبای خود متمایز ساخته است.
یکی از تقسیمات و دستهبندیهایی که میتوان در حوزه فرش ایرانی ارائه داد، دستهبندی براساس طرح یا نقشه فرش است. نقشه فرش در فرشهای ماشینی را در یک دستهبندی کلی میتوان به دو نوع نقوش سنتی و نقوش جدید یا نقوش فانتزی فرش ماشینی تقسیم کرد.
نقوش سنتی فرش ماشینی
در نقوش سنتی، نقشه فرش ماشینی اغلب کپی شده نقشه فرشهای دستبافت ایران است و براساس یک طبقهبندی کلی به 19 گروه اصلی تقسیم میشوند؛ که هر دو گروه فرش دستباف و فرش ماشینی در این گروه از نقشههای فرش مشترک هستند.
نقشه فرش آثار باستانی و ابنیه اسلامی

از انواع نقشه فرش ایرانی پر طرفدار، فرشهایی با نقوش کاشیکاریها و اِلِمانهای هندسی و تزئینی ابنیههای تاریخی و اسلامی هستند.نقوش گنبد مسجد شیخ لطفالله، سردر امامزاده محروق، گنبد مسجد امام، تخت جمشید، طاق بستان مسجد جامع اصفهان و … از مهمترین طرحهای این گروه از نقشه فرش ایرانی است.
نقشه فرش یا طرح شاه عباسی
اساس تمام طرحهای شاه عباسی بر مبنای کاربرد گل معروف شاهعباسی در نقشه فرش است. استفاده از این نقشه فرش، بهویژه در حاشیهی فرشها بسیار دیده میشود.
نقوش لچک و ترنج شاه عباسی، افشان شاه عباسی، شاه عباسی درختی، شاه عباسی شیخ صفی، شاه عباسی جانوری و … انواع طرحهای این گروه از نقشه فرش ایرانی است.
طرح یا نقشه فرش اسلیمی
قالب اصلی این نقشه فرش که از نگارگری مساجد ایده گرفته شده، بر مبنای گردشهای منظم و به غایت سنجیده بندهای اسلیمی است.
از زیرمجموعههای فرش با طرح اسلیمی میتوان به نقشه فرش اسلیمی بندی، اسلیمی لچک ترنج، اسلیمی ترنج دار و اسلیمی شکسته اشاره کرد.
طرح یا نقشه فرش اقتباسی
اغلب طرحهای این گروه از نقشه فرش شباهت زیادی با طرحهای فرش مناطق مرزی ایران و کشورهای همسایه دارد، به همین دلیل آنها اقتباسی مینامند؛ نظیر طرحهای معروف به قفقازی و گوبلنی که جزو طرحهای مهم از این گروه نقشه فرش ایرانی هستند.
طرح یا نقشه فرش افشان
در این گروه از نقشه فرش ایرانی، تمامی بندها و نگارههای فرش پیوستگی و ارتباط کاملی دارند و به نظر میرسد نقاش از هنگام شروع طراحی نقشه فرش تا پایان آن، قلم از کاغذ بر نداشته و یک ارتباط مداوم بین قسمتهای مختلف نقشه فرش بهوجود آورده است.
نقوش افشان دستهگلی ، افشان حیوان دار ، افشان ختایی و … از انواع مختلف طرحهای این گروه از نقشه فرش ایرانی است.
طرح یا نقشه فرش واگیرهای یا بندی

در این گروه از نقشه فرش، یک تکه کوچک از هر نقشی در سراسر فرش بهصورت طولی و عرضی مدام تکرار میشود و به این ترتیب کل طرح و نقشه فرش بهوجود میآید.
نقوش و طرحهای بندی اسلیمی، بندی خشتی، بندی ترنجدار، بندی شاخه گوزنی و… طرحهای اصلی این گروه از نقشه فرش را تشکیل میدهند.
طرح یا نقشه فرش بتهجقه

اساس طرح این گروه از نقشه فرش ایرانی بسیار قدیمی و پر طرفدار، بر مبنای کاربرد بتهجقه است و طراح به انواع و اقسام مختلف به تزیین متن و حاشیه فرش با بتهجقهها میپردازد. انواع مختلف طرحهای بتهجقه عبارتند از بته میری، بته خرقهای، بته قلمکار و …
نقشه فرش درختی
ترکیب اصلی در طرحهای این گروه از نقشه فرش ایرانی را درخت و درختچههای کوچک و بزرگ بهویژه به صورت انفرادی تشکیل میدهد، که با اجزای دیگری ترکیب شدهاند.
نقوش درختی سبزیکار و درختی حیواندار از معروفترین طرحهای این گروه از نقشه فرش هستند.
طرح یا نقشه فرش ترکمن (بخارا)
طرح ترکمن یا بخارا از انواع نقشه فرش ایرانی است که نقوش آن اغلب هندسی شکل بوده و قرینگی در طراحی آنها حفظ میشود. نقوش قالی ترکمن در واقع بازتابی از محیط زندگی ترکمن ها است. نقوش شاخ قوچ، نقوش عقرب و نقوش پرندگانی مثل قو و حیواناتی همچون اسب در کنار طبیعت و گل و گلزار از جمله عناصر پر کاربرد در انواع طرح فرش دستباف ترکمن هستند.
طرح یا نقشه فرش شکارگاهی

نمایش صحنههای شکار و شکارگاه عنصر و بنیاد اصلی این گروه از نقشه فرش است و معمولا برای دربار بافته میشده است.
طرح یا نقشه فرش گلفرنگ

طرحهای این گروه از نقشه فرش ایرانی بر مبنای گلهای طبیعی، بهویژه گل رز با رنگهای بسیار روشن نظیر زرد، آبی و سرخ است و گل فرنگ بیجار، گل فرنگ دستهگلی، گل فرنگ گلوبلبل، لچک و ترنج گل فرنگ، و … انواع طرحهای این گروه از نقشه فرش ایرانی هستند.
طرح یا نقشه فرش قابی (خشتی)
تقسیم زمینه یا متن فرش به قسمتها یا قابهای مختلف که بهطور منظم در کنار هم قرار دارند، از ویژگیهای مهم این گروه از نقشه فرش ایرانی است و نقوش قابی بختیار از معروفترین طرحهای این گروه از نقشه فرش هستند.
نقشه فرش گلدانی
وجود یک یا چند گلدان در اندازههای مختلف که که شاخههای گلهای آن تمام متن فرش را میپوشاند، ویژگی اصلی این گروه از نقشه فرش است، نقوش گلدانی هزار گل، گلدانی محرابی و گلدانی ظلالسطانی معروفترین طرحهای این گروه از نقشه فرش ایرانی است.
طرح یا نقشه فرش ماهی در هم
نقشه فرش ماهی در هم از قدیمیترین و رایجترین طرحهای فرش ایران است. طرح در این گروه از نقشه فرش اغلب بهصورت یک واگیره است و بافنده همان واگیره را در طول و عرض فرش تکرار میکند. در این طرح یا واگیره یک حوض بهصورت لوزی با چهار برگ – ماهی در اطراف آن مشاهده میشود.
نقشه فرش محرابی
طرح اصلی در این گروه از نقشه فرش ایرانی بر مبنای محراب مساجد است و در نقشه فرش، معمولا محراب با تزییناتی از قبیل قندیل، گلدان و حتی درختچههای کوچک پوشانده میشود.
طرح یا نقشه فرش محرمات
در این طرح یا نقشه فرش ایرانی، تمام زمینه یا متن فرش از جهت طولی به چند ردیف موازی تقسیم میشود و درون ردیفها با نگارههایی چون بتهجقه، انواع اسلیمی و یا ختایی و … تزیین میشود. محرمات بتهجقهای معروفترین طرح از این گروه نقشه فرش است.
طرح یا نقشه فرش هندسی
تمامی نقوش این گروه از نقشه فرش ایرانی بهصورت هندسی و با استفاده از خطوط زاویهدار بهوجود میآیند و نقوش هندسی کف ساده، هندسی جوشقان، هندسی خاتم شیراز، هندسی لچکوترنج و هندسی قابی از مهمترین انواع طرحهای هندسی هستند.
نقشه فرش ایلی و عشایری
این گروه از نقشه فرش، برساخته از نقشههای فرشی است که توسط عشایر ایران بافته میشوند و اغلب نگارهها و تزیینات طرح برخاسته از ذهن قالیبافان است.
طرحهای فرش عشایر قشقایی، شاهسون، بلوچ و … در این گروه از نقشه فرش ایرانی جای میگیرند.
طرح یا نقشه فرش تلفیقی
این گروه از نقشه فرش به مرور زمان و با ادغام شدن طرحهای مختلف بهوجود آمده است و در میان مناطق مختلف ایران صدها نوع از این گروه از نقشه فرش را میتوان یافت؛ اما رایجترین گونههای نقشه فرش تلفیقی، لچکوترنج تلفیقی، تلفیقی دسته گلی، تلفیقی گل فرنگ، تلفیقی هندسی و … هستند.
نقوش جدید یا نقوش فانتزی فرش ماشینی


گذشت زمان، افزایش شهرنشینی و ایجاد تفاوت در معماری و سبک زندگی مردم با زمانهای گذشته و رفتن مد به سمت رنگهای روشن و سادگی، کارخانجات فرش ماشینی را به تولیدی نوین در صنعت فرش ماشینی با استفاده از الیاف با کیفیت و ارزانتر کشاند، که ماحصل آن تولید و رواج و افزایش طرحهای مدرن و فانتزی شد.
برخلاف فرشهای سنتی که در نقشه و طرح آنها از حیوانات، گل و … استفاده میشود و اکثرا به صورت قرینه و دارای فاصله کم از یکدیگر هستند و از ترکیب رنگ بالایی برخوردارند، فرش فانتزی دارای نقشه فرش جامعی نیست و طرح و نقشه فرش فانتزی از تنوع بالایی برخوردار است.
از انواع دستههای فرش های فانتزی می توان به فرش فریز ، شنل ، گبه ، تزیینی، اسپرت، ترک و… اشاره کرد، که در نقشه فرش دارای خطوط در هم تنیده و پیوسته هستند و با این خطوط زیبایی میآفرینند.
طرح ایدهآل اروپایی، طرح سیاه و سفید کلاسیک و طرح آبرنگ از انواع مهم نقشه فرش فانتزی هستند که برخلاف نقشههای شلوغ فرش سنتی، بیشتر ساده یا دارای اشکال هندسی هستند.
بهطور کلی در نقشه فرش سنتی از نقش و نگارهایی استفاده میشود که عموما نشانهای از زادگاه و شهر فرش هستند، در صورتی که نقشه فرش فانتزی وابسته به این عناصر نیست.